„Kralj" iz komšiluka: Upoznajte deliblatski Specijalni rezervat prirode

„Kraljevac“, specijalni rezervat prirode, jedan od svega dvadesetak u našoj zemlji, nalazi se u Deliblatu, mestu u kovinskoj opštini.

Rezervat, koji se prostire na nešto manje od 265 hektara, stanište je nekoliko ugroženih biljnih i životinjskih vrsta. Čine ga tri prostorne celine: jezero „Kraljevac“, pašnjak „Spasovina" (u narodu poznat kao „Vašarište”) i dolina izvora „Obzovik" sa istoimenim pašnjakom.

Priča o „Kraljevcu" koja će ga učiniti onakvim kakav je danas započinje pre dve decenije, krajem 2002. i početkom 2003. godine, kada je Udruženje sportskih ribolovaca ,,Deliblatsko jezero", Pokrajinskom zavodu za zaštitu prirode podnelo zahtev za zaštitu tog prirodnog blaga na rubu nadaleko poznate peščare.

,,Nakon našeg zahteva, na teren je izašla ekipa Pokrajnskog zavoda. Reč je o standardnoj proceduri koja podrazumeva redosled poteza koji počinje podnošenjem zahteva, nakon koga sledi njihov izlazak na teren i istraživanje koje utvrduje osnovanost predloga, odnosno - šta je to što je predmet zaštite, kaže za portal,,Kovinac" Aleksandar Sarmeš, upravnik SRP Kraljevac i objašnjava da su oni, kao ribolovci, imali „fokus" na jezeru.

Osnovanošću zahteva bavili su se Nikola Stojnić „ptičar" (ornitolog) i Vesna Habijan, koja je, kako Sarmeš ističe, ,,zaista znala mnogo o jezeru", a bila je i stručni savetnik Zavoda za Deliblatsku peščaru.

„Kada su čamcima ušli u jezero Stojnić je primetio barsku paprat, strogo zaštićenu vrstu koja vodi poreklo čak iz ledenog doba, dotad registrovanu samo još na Obedskoj bari. Pozvao je koleginicu kojoj su biljke specijalnost i rekao joj -,,onih tvojih biljaka ima kao šaše – koliko hoćeš". Kad su zagrebli malo dublje čamcima po tresetnim ostrvima jezera, videli su da barske paprati ima na celom potesu. Tada smo znali da je to - to, jer smo uz neke stare vrste pod zaštitom dobili i nove", priča nam upravnik SRP Kraljevac, o tim detaljima koji su presudno uticali da se stvore uslovi za početak rada na studiji koja će deo Deliblata nepovratno pretvoriti u Specijalni rezervat prirode.

Jedinstvena prirodna lepota

Specijalni rezervat prirode je, definicija kaže, područje sa neizmenjenom ili neznatno izmenjenom prirodom, od naročitog značaja zbog jedinstvenosti, retkosti ili reprezentativnosti, a koje obuhvata stanište ugrožene divlje vrste biljaka, životinja i gljiva. Oni su bez naselja ili sa retkim naseljima u kojima čovek živi usklađeno sa prirodom.

Specijalni rezervat prirode „Kraljevac" je područje jedinstvene prirodne lepote gde plutajuća ostrva pomerana jakim vetrom neprekidno menjaju okolni pejzaž. Plutajuća i stalna ostrva predstavljaju ostatke nizijskih tresava, jednih od globalno najredjih i najugroženijih tipova staništa, kao i jedno od poslednjih utočišta retke biljne zajednice barske paprati i močvarne ive na našim prostorima. Taj svojevrsni „mini arhipelag“ sa vodenim oknima i podzemnim izvorima, koji ne mrznu ni tokom najvećih zima, predstavljaju značajno stanište za ribe, uključujući i globalno ugroženu vrstu „Umbra krameri”, kao i zimovalište i odmorište za ptice tokom prolećne i jesenje seobe.

Rezervat je deo međunarodno značajnog područja za ptice i biodiverzitet (IBA) i predstavlja značajno gnezdilište brojnih retkih vrsta ptica močvarica, među kojima se ističu mrka i žuta čaplja, gak, čapljica, eja močvarica, kao i globalno ugrožena patka njorka. Belobrada i crna čigra, kao veliki i mali vranac redovno se hrane ribom na ovom području. U čistoj i mirnoj vodi jezera Kraljevac i na obali obrasloj gustom vegetacijom utočište su našle i vidre.

Osim već pomenutih vrsta, deo biljnog i životinjskog sveta SRP „Kraljevca" čine i:

Barska paprat (Thelypteris palustris) - reliktna vrsta paprati vezana za vlažna staništa, kao što su obale reka, jezera, tresave, vlažne šume i livade. Na području Specijalnog rezervata prirode „Kraljevac” utvrdjena je do sada najveća populacija barske paprati na našim prostorima.

Vilinski konjici (Odonata) – jedna od najstarijih grupa insekata na zemlji. Ovi leteći insekti prisutni su u gotovo svim tipovima slatkovodnih staništa, a najveći broj vrsta naseljava bare i jezera sa bogatom vegetacijom.

Umbra (Umbra krameri) u narodu poznata kao mrguda – reliktna i endemska vrsta iz porodice štuka prisutna u slivu Dunava i Dnjestra. Vrsta je vezana za stajaće i sporotekuće vode, bare i plitka jezera sa muljevitim dnom i bogatom vegetacijom. Umra je zaštićena vrsta i ima status „kraljice" - „Kraljevca".

Čikov (Misgurnus fossilis) - vrsta iz porodice vijuna vezana za stajaće i sporotekuće vode, bare i plitka jezera sa muljevitim dnom i bogatom vegetacijom. U stanju je da preživi u vodi sa niskom koncentacijom kiseonika, jer za disanje osim škrga koristi kožu i sistem za varenje.

Linjak (Tinca tinca) – vrsta iz porodice šarana vezana za stajaće i sporotekuće vode. Širom Evrope naseljava široke reke, rukavce, mrtvaje, jezera sa muljevitim dnom i bogatom vegetacijom. U stanju je da preživi u vodi sa niskom koncentacijom kiseonika.

Zlatni karaš (Carassius carassius) – vrsta iz porodice šarana vezana za stajaće i sporotekuće vode. Zlatni karaš naseljava mrtvaje, rukavce, ritove, bare i jezera sa muljevitim dnom i bogatom vegetacijom. U stanju je da preživi leti u toploj vodi sa niskom koncentacijom kiseonika ukopavajući se u mulj i zimi u vodi koja potpuno ledi zahvaljujući svojoj telesnoj izlučevini koja obezbeđuje vlažnost kože.

Podunavski mrmoljak (Triturus dobrogicus) - endemska vrsta koja se često sreće u Panonskoj niziji i priobalju Save i Dunava. Podunavski mrmoljak naseljava mešovite i listopadne šume i gajeve, plavne livade i močvare, obale reka i jezera koje su obrasle gustom vegetacijom.

Barska kornjača (Emys orbicularis) – jedna od dve vrste slatkovodnih kornjača u Evropi i jedina vrsta u Srbiji. Naseljava staništa sa sporotekućom ili stajaćom vodom i bogatom vegetacijom. Hrani se larvama insekata, mekušcima, žabama, manjim ribama i u manjoj meri biljkama.

Pčelarica (Merops apiaster) – ptica selica, koja se gnezdi u velikim kolonijama u lesnim odsecima koji okružuju jezero Kraljevac. Okolni pašnjaci, njive i obala jezera jezera pružaju idealne uslove za ishranu pčelarica. Pčelarice se hrane pčelama, osama, stršljenovima i drugim letećim insektima koje hvataju u letu često loveći u grupi.

„Kraljevac”se prema nekim spisima pominje još 1554. godine, a naziv jezera, prema, nepotvrđenim podacima, izveden je od staroslovenske reči kral (kralj, vladar).

Specijalni rezervat prirode prostire se na području nekadašnjeg Panonskog mora, gde se pod uticajem vetra formirala lesna terasa u koju su usečene prostrane doline izvora Spasovina, Obzovik, Mramoračka reka i Kraljevac formirane rečnom erozijom. Ovaj vodotok je 1983. godine, podizanjem nasipa i prelivne brane, pretvoren u jezero Kraljevac. Sa izdizanjem nivoa vode došlo je do plavljenja okolnih ritskih šuma i obradivih površina, kao i odvajanja treseta sa dna jezera što je dovelo do stvaranja plutajućih i stalnih ostrva.

Zaštićeno prirodno dobro je zajedno sa Specijalnim rezervatom prirode „Deliblatska peščara”, sa kojim čini jedan biogeografski region, 2006. godine uključeno u panevropsku „Emerald ekološku mrežu" na osnovu Bernske Konvencije o očuvanju evropske divlje flore i faune i prirodnih staništa (Rezolucija br. 4 i 6). Odlukom Vlade Republike Srbije 2009. godine Specijalni rezervat prirode „Kraljevac” stavljen je pod zaštitu države kao prirodno dobro od izuzetnog značaja prve kategorije ("Sl. Glasnik RS" br. 110/2009). Za upravljača rezervata imenovano je Udruženje sportskih ribolovaca „Deliblatsko jezero", koje sprovodi unutrašnji red u rezervatu i organizuje čuvarsku službu.

Trostepeni sistem zaštite u rezervatu

Prvim stepenom zaštite obuhvaćena je površina plutajućih i stalnih ostrva sa reliktnom biljnom zajednicom barske paprati i močvarne ive u centralnom delu jezera Kraljevac površine 15 ha, gde nisu dozvoljene nikakve aktivnosti. Drugim stepenom zaštite obuhvaćen je severozapadni deo jezera Kraljevac sa okolnim tršćacima i pašnjakom „Spasovina" površine 106 ha, gde su dozvoljeni plovidba čemcem na vesla i kretanje turista, dok je trećim stepenom zaštite obuhvaćen jugoistočni deo jezera Kraljevac sa dolinom izvora Obzovik" i istoimenim pašnjakom, površine 143 ha, gde su dozvoljeni plovidba čemcem na vesla, kretanje turista i sportski ribolov.

Najbliži gradovi su Kovin (16 km), Smederevo (27 km), Pančevo (37 km) i Beograd (58 km).

Do rezervata se može stići automobilom preko Pančeva, Dolova i Mramorka (Ruta 14) ili Kovina (Ruta 310), autobusom iz Kovina i biciklom (EuroVelo 6, EuroVelo 11, Banat Greenway network, Banatska biciklistička ruta Kovin - Alibunar, 1 Dunavska ruta prolaze direktno ili u blizini rezervata).

Izrada ovog materijala omogućena je uz podršku američkog naroda putem Američke agencije za međunarodni razvoj (USAID) u okviru projekta,,Zajedno za životnu sredinu", koji realizuje Beogradska otvorena škola. Sadržaj ovog materijala isključivo je odgovornost Udruženja sportskih ribolovaca,,Deliblatsko jezero" i ne predstavlja nužno stavove USAID-a, Vlade SAD, BOŠ-a ili ostalih partnera na projektu.

Tekst je objavljen na portalu Kovinac.rs.

Autor fotografija: Geza Farkaš.